Bij het ontstaan van de steden dook de term “gilde” op in de betekenis van een organisatie van kooplieden die hun gemeenschappelijke belangen moesten behartigen, ze regelde de beveiliging van konvooien met koopwaar, bewaakte stadspoorten en het beveiligde stadspaleizen van de patriciërs.
Deze oorkonde verwijst naar de privileges die de Sint-Sebastiaansgilde van Retie al toegekend werden in 1422.
De stedelijke gildeactiviteit waaide al snel over naar de plattelandsgemeenschappen. Je kunt ze dus beschouwen als stedelijke of landelijke (privé-)milities, die de hightech wapens van hun tijd gebruikten om de gemeenschap te beschermen tegen aanvallen van buitenaf. Net als de andere beroepsverenigingen van hun tijd maakten ze duidelijke en strikte onderlinge afspraken met betrekking tot de uitoefening van de gildeactiviteit en de bescherming van de aangesloten leden. De afspraken binnen de gilden hadden betrekking op schuttersactiviteiten, maar evenzeer op sociaal en religieus vlak. Door hun deelname aan stoeten en optochten met specifieke kledij en attributen, zorgden ze voor Vlaams volksvermaak.
Dit schilderij van Sint-Sebastiaan dat wordt toegeschreven aan Antoon Van Dijck wordt bewaard in de kerk, maar behoort toe aan de Sint-Sebastiaansgilde van Schelle.
Naast de traditionele gilden die de nadruk legden op de rituelen en tradities, ontstonden ook echte sportverenigingen die de sport centraal stelden.
Reliekschrijn met beeld van de Sint-Sebastiaansgilde van Westerlo. 17de eeuw.
Tijdens de Franse Revolutie werden gilden en ambachten afgeschaft. In de 19de eeuw ontstonden in de steden nieuwe maatschappijen van schutters die teruggrepen naar historische wapens uit het Vlaams verleden. Ze voerden de tradities, daterend uit de middeleeuwen, opnieuw in. De gilden evolueerden naar socio-culturele verenigingen die onder hun leden wedstrijden organiseerden. Ze werden een eerder elitaire vrijetijdsvereniging van schutters.
Rekeningboek uit 1662. Sint-Christoffelgilde Wuustwezel
Verslagboek Oude Koninglyke Gilde Sint-Rochus Gent, 19de eeuw.
De oorsprong van sommige van de gebruiken en de tradities van de gilden kunnen teruggebracht worden tot de vroegste periode. Denk alleen maar al aan de hiërarchie binnen de gilden. In een gilde wordt niet gesproken over een secretaris, een voorzitter of een bestuurslid. Hier regeren hoofdmannen, griffiers, dekens, koningen, keizers en oudermannen.
Het erfgoed van de oude gilden heeft soms al heel wat te lijden gehad. Gelukkig worden de stukken nu met veel zorg omringd en bewaard. Kasboek van de Sint-Jorisgilde Wortel, 1719 - 1817.